Krystyna Miklaszewska

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy
Władysława Węgorka 20, 60-318 Poznań

Fotografie oraz podpisy pod nimi zostały dodane przez redakcję www.palacyproblem.pl

Barszcz Sosnowskiego – obcy gatunek inwazyjny: biologia, zagrożenia, zwalczanie

I. WSTĘP

Barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) należy do rodziny selerowate (Apiaceae).

W 1944 roku po raz pierwszy opisano i wprowadzono do uprawy barszcz Sosnowskiego, jako roślinę zawierającą dużo białka, węglowodanów oraz charakteryzującą się wysokim poziomem plonowania (Pysek i wsp. 2007). Miała być stosowana głównie jako roślina paszowa, przeznaczona na kiszonki. Również w Polsce w latach 70. ubiegłego wieku propagowano barszcz jako cenną wysokoplonującą i miododajną roślinę. Sadzono go również w ogrodach i parkach jako roślinę ozdobną.

Uprawa została ostatecznie zarzucona, częściowo dlatego, że mięso i mleko uzyskiwane od skarmianych zwierząt miały zapach kumaryny (jednego ze związków obecnych w roślinach barszczu). Inną przyczyną zaniechania uprawy były zawarte w łodygach,
liściach i owocach barszczu żywice, olejki lotne i alkaloidy, które w kontakcie ze skórą wywołują nadwrażliwość na działanie promieni słonecznych i w rezultacie pojawianie się rozległych, trudno gojących się ran i oparzeń.

Pomimo zaniechania uprawy barszczu, „wymknął” się on spod kontroli i pojawia jako chwast w coraz to nowych rejonach kraju.

Ponieważ charakteryzuje się szeregiem cech pozwalających mu uzyskać przewagę
na nowych terenach, został uznany za gatunek potencjalnie zagrażający rodzimym gatunkom
roślin (obcy gatunek inwazyjny) (NOBANIS-IAS Fact Sweet 2007).

Biologiczne i ekologiczne cechy barszczu determinujące jego inwazyjność to:

• kiełkuje bardzo wczesną wiosną, przed gatunkami endemicznymi,
• wcześnie tworzy zwarte ulistnienie zacieniając wolniej rosnące inne rośliny,
• zdolność roślin do przetrwania w niekorzystnych warunkach,
• duża żywotność i wysoka płodność pozwalająca pojedynczym osobnikom opanować nowe siedliska,
• duża liczebność zalegających w glebie nasion (ok. 5% zachowuje żywotność przez dwa lata),
• masowe kiełkowanie po okresie spoczynku,
• wysoki procent kiełkowania nasion (Sheppard i wsp. 2006).

II. BIOLOGIA I ZAGROŻENIA

Barszcz osiąga wysokość od 1 do 5 metrów. Posiada głęboko bruzdowaną łodygę o średnicy od 5 do 10 cm. Liście dorosłych osobników mają do 3 metrów długości. Kwiaty barwy białej lub rzadziej różowawej zebrane są w baldachy o średnicy 80 cm, a nawet większej. W warunkach europejskich barszcz kwitnie od połowy czerwca do końca lipca, a nasiona dojrzewają i osypują się od końca sierpnia do października. Średnio jedna roślina produkuje ok. 20 tys. nasion.

Barszcz jest rośliną dwupienną. Nasiona powstają w wyniku zapylenia krzyżowego pomiędzy dwoma roślinami. Ponieważ jednak fazy dojrzewania kwiatów męskich i żeńskich zazębiają się, możliwe jest również samozapylenie w obrębie jednego osobnika. Nasiona powstałe w wyniku samozapylenia zachowują zdolność kiełkowania, a duża część siewek ma szansę na przeżycie. Oznacza to, że nawet pojedynczy osobnik barszczu przeniesiony przypadkowo na nowy teren może być początkiem nowej, ekspansywnej populacji.

Barszcz jest rośliną monokarpiczną tzn. owocującą tylko raz w życiu i ginącą po wydaniu nasion W niekorzystnych warunkach kwitnienie może być wstrzymywane nawet kilkanaście lat.

Większość nasion barszczu gromadzi się w glebie w pobliżu roślin matecznych. Pewna część nasion przenoszona jest na dalsze odległości i może powodować inwazję nowych siedlisk. Nasiona mogą rozprzestrzeniać się w sposób naturalny lub z udziałem człowieka.

W Europie Środkowej barszcz najchętniej zasiedla tereny zaniedbanych użytków zielonych, stanowiska ruderalne oraz wzdłuż cieków wodnych. Tereny użytkowane rolniczo i ogrodniczo nie podlegają inwazji barszczu tak długo, jak są intensywnie uprawiane. Jednakże po zaniechaniu czy zaniedbaniu ich uprawy, uprawie nieregularnej czy porzuceniu tych terenów – barszcz może je opanować. Stanowisko najchętniej opanowywane przez barszcz cechuje się dużą ilością światła, dobrą dostępnością wody i składników pokarmowych. Są to zwykle tereny nieużytkowane rolniczo.

Simple Image Gallery Extended

III. ZWALCZANIE

Aby skutecznie zapobiegać rozprzestrzenianiu się inwazyjnego gatunku oraz zminimalizować koszty jego zwalczania na terenach szczególnie narażonych należy podjąć zapobiegawcze kroki. Ponadto monitorować należy dotychczasowe stanowiska występowania barszczu.

Na terenach rolniczych, które nie są użytkowane zabiegi uprawowe powinny być prowadzone regularnie i jak najdłużej to możliwe. Szczególnie ważne jest to na obrzeżach pól, wzdłuż dróg, cieków wodnych, łąkach.

Gdy zawiodą sposoby zapobiegawcze i barszcz jednak pojawi się na nowych obszarach należy go zwalczać. Istnieją metody mechaniczne i chemiczne zwalczania barszczu Sosnowskiego.

Sposoby mechaniczne to: podcinanie korzeni, ścinanie roślin, koszenie, usuwanie baldachów. Poza podcinaniem korzeni żadna z tych metod nie daje efektu całkowitego niszczenia rośliny. Uzyskać to można dopiero w ciągu kilku sezonów wegetacyjnych, stosując 2–3 zabiegi rocznie.

Za pomocą orki zniszczyć można wschody barszczu, natomiast orka głęboka (24 cm) może w znaczący sposób zredukować procent kiełkujących nasion. Podcinanie lub wykopywanie korzeni powinno być wykonane dwukrotnie: wczesną wiosną oraz w połowie lata. Zalecane jest podcinanie co najmniej 10 cm poniżej powierzchni gleby. Jest to metoda pracochłonna, ale bardzo efektywna – stosowana może być w przypadku występowania pojedynczych roślin albo mało liczebnych stanowisk.

Koszenie jest metodą stosowaną na większych areałach, barszcz szybko odrasta – koszenie musi być więc powtarzane 2–3 razy w trakcie sezonu wegetacyjnego, aby nie dopuścić do zmagazynowania w korzeniach i liściach składników potrzebnych do zakwitnięcia i wydania nasion.

Kolejną metodą niszczenia jest ścinanie kwitnących roślin przed zawiązaniem nasion. Wytworzenie nowych nasion będzie w ten sposób wstrzymane. Stosując taką strategię można zlikwidować populację barszczu w ciągu kilku lat. Usuwanie baldachów może być równie skuteczne jak koszenie. Czas usuwania jest bardzo istotny. Nie należy tego robić zbyt wcześnie w sezonie, bo regeneracja następuje bardzo szybko i w rezultacie wytworzony zostanie nowy kwiatostan. Zbyt późny zabieg „ogławiania” daje ryzyko, osypywania się dojrzałych już nasion do gleby. Ścięte baldachy muszą być zebrane i zniszczone. Podobny efekt, jak wykaszanie daje przygryzanie barszczu,
zwłaszcza na dużych powierzchniach, przez zwierzęta. Na pastwiskach, na których występuje barszcz zaleca się przeprowadzenie przynajmniej jednego koszenia w sezonie, aby pasza zwierząt nie była jednolita i składała się także z innych roślin. Ponadto zbyt duże nasilenie występowania barszczu może być dla zwierząt, podobnie jak dla ludzi szkodliwe powodując podrażnienia błon śluzowych, oparzenia.

Zwalczanie chemiczne

Wyniki doświadczeń prowadzonych w kraju i za granicą wskazują na dużą przydatność w zwalczaniu barszczu herbicydów zawierających glifosat oraz trichlopyr.

Trichlopyr jest selektywny dla traw i posiada szerokie spektrum zwalczania chwastów dwuliściennych, w tym barszczu. Glifosat natomiast może być stosowany nawet w pobliżu zbiorników wodnych i jest jedyną substancją oficjalnie zarejestrowaną do zwalczania barszczu w Europie. Zalecanym terminem do stosowania glifosatu w celu zwalczania barszczu jest wczesna wiosna, gdy rośliny mają 20–50 cm wysokości i opryskanie całej rośliny jest możliwe (później jest za duża). Kolejny zabieg zalecany jest pod koniec maja, gdy pojawią się siewki, z nasion które wykiełkowały później.

Ponadto istnieją inne metody zwalczania barszczu takie, jak stosowanie soli, amoniaku, oleju opałowego i innych substancji chemicznych. Nie są one jednak szerzej zalecane, gdyż stosowanie ich ma negatywny wpływ na środowisko, glebę, wodę. W celu skuteczniejszego niszczenia barszczu Sosnowskiego najlepszym sposobem jest stosowanie kilku metod zwalczania, kombinacji mechanicznych i chemicznych.

Wykonując wszelkie zabiegi związane ze zwalczaniem barszczu wymagane są szczególne środki ostrożności spowodowane wysoką toksycznością rośliny. Żadna cześć ciała nie może być narażona na bezpośredni kontakt z rośliną. Konieczne jest zakładanie kombinezonów, rękawic i okularów ochronnych. Biorąc pod uwagę wysoką szkodliwość opisanego gatunku konieczna byłaby bardziej nagłośniona akcja medialna uświadamiająca zagrożenia, jak i propagująca instrukcje, przepisy i zakazy dotyczące postępowania z rośliną.

Od 2014 roku Fundacja "Palący Problem - Heracleum" dysponuje jedynym na polskim rynku urządzeniem chronionym patentem PAT.220254 i europejską ochroną patentową PCT/PL2014/000002 do niszczenia inwazyjnych gatunków barszczy.

Simple Image Gallery Extended

IV. LITERATURA

NOBANIS – Invasive Alien Species Fact Sweet. 2007. (komputerowa baza danych).

Pysek P., Cock M.J.W., Nentwig W., Ran H.P. 2007. Ecology and Management of Giant Hogweed (Heracleum mantegazzianum). CAB International. Athenaeum Press, Gateshead. UK, 324 ss.

Sheppard A.W., Shaw R.H., Sforza R. 2006. Top 20 environmental weeds for classical biological control in Europe: a review of opportunities, regulations and other barriers to adoption. Weed Res. 46: 93–117.